من مفهوم "رسانه های سنتی" را قبول ندارم

دکتر مهدی منتظر قائم ، عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران اعتقادی به مفهوم" رسانه های سنتی" ندارد و معتقد است آنچه پیش از این وجود داشته ،"ارتباطات سنتی" است  .

 وی سر آغاز تاریخ رسانه ها به مفهوم مدرن آن را همگام با شکل گیری با ارتباطات مدرن می داند و نتیجه می گیرد که در عصر ارتباطات سنتی مفهومی به نام رسانه های سنتی نداشته ایم.دکتر منتظر قائم که این اظهارات را در گفت و گوی خود با "پرانتز "عنوان می کند اضافه می کند:" اگر رسانه را در معنایی غیر از معنای تکنولوژیک و به مفهوم هر نوع واسطه ارتباطی در نظر بگیریم پس باید پوست آهو ، کلام و گفتار ، سنگ نوشته، نقاشی دیوارها ، معماری ، آرایش و پیرایش مدل لباس و جنگ افزار و شمشیر را نیز رسانه بنامیم ، پس چرا باید از مجموعه این رسانه ها  تنها بر روی منبر تکیه کنیم .منبرغیراز چوب هیچ محتوایی برای خود ندارد.آیا اگر خطیب بر روی منبرقرار نمی گرفت و در عوض بر روی میدانی خاکی می نشست و با مردم سخن می گفت ، پس صاحب رسانه نبود ؟ منبر مهم است اما اهمیت دادن به آن ، بگونه ای که از" رسانه منبر" صحبت کنیم باعث می شود روح ارتباطات سنتی را که ارتباط میان علمای دینی و پیروانشان بوده است نادیده بگیریم؛ چه بسا بخش اعظم ارتباط  بین علما و مستمعین از بالای منبر صورت نمی گرفته است.مگرروضه خوانی ها و مراسم تعزیه بر روی منبر صورت می گرفت ؟ منبر صرفا ابزاری برای سخنرانی معممین بوده است . تعزیه خوانی نیز جزیی از ارتباطات دینی است که اتفاقا غیر معممین در آن نقش بیشتری داشته اند اما بالای منبر صورت نمی گرفت.ما گاهی استعاره را با مفهوم اشتباه می گیریم اگر استعارتا بگوییم منبر یک رسانه سنتی بوده است  پس خیلی چیزها را می شود استعاره کرد و به کار برد اما منبر رسانه نبود همانطورکه بازار نظام ارتباطی نبوده است ."

دکتر منتظر قائم در تبیین پیشینه  مفاهیم اینچنینی می گوید: " این تعاریف از دهه 60 میلادی توسط تنی چند از ایرانیان که در خارج از کشور تحصیل  می کردند ، متاثر از جو مفاهیم شکل گرفته دهه 60 میلادی در دانشگاههای آمریکا  ، کانادا و اروپا به ایران  وارد شد و امروزه متاسفانه ما بدون در نظر گرفتن داوری ها و انتقادهای خود غربی ها در دهه های بعد، که کاربرد این مفاهیم را تغییر دادند، هنوزبر تعاریف دهه 60 میلادی تکیه می کنیم ،غافل ازآنکه این تعاریف برای امروز خیلی قدیمی شده است."

منتظر قائم ترجیح می دهد برای توضیح بیشتر ادعاهای خویش تعریف خود را از مفهوم رسانه ارایه دهد:" رسانه هر نوع ابزار تکنولوژیک شامل سخت افزار ها و نرم افزار است که به انتقال پیام از ارتباط گر و یا تولید کننده به ارتباط گیرنده و مخاطبان کمک کند. رسانه یعنی واسطه ارتباطی و هر چیزی که بتواند از یک منبع ارتباطی یعنی ارتباط گر پیامی را در جهان خارج از وجود فرد خارج کند و آن را به یک ارتباط گیر بدهد." وی آنگاه ادامه می دهد :"به معنای عام اگر واسطه ارتباطی را مبنا قرار دهیم ، دیوار نوشته، نقاشی، معماری و صنایع همه می توانند جزو رسانه تلقی شوند برای آنکه حامل نوعی پیام و معناست.بالاخره تیزی شمشیر هنر سازندگانش را نشان می دهد حتی کلام هم خود یک رسانه می شود."

 استاد دانشگاه تهران ادامه می دهد"در طول تاریخ قدرت یک به چند رسانه ها با هم متفاوت بوده است ؛ به تعبیری وقتی شما آرام سخن می گویید حداکثر 5 نفر می توانند صدایتان را بشنوند و زمانی که با صدای بلند حرف می زنید حداکثر، جمعی هزار نفری می توانند صدایتان را بشنوند.حالا اگر بتوانید از تکنولوژی هایی مثل قیف یا بلندگو و یا از وجود افرادی در فواصل مختلف برای اکو کردن صدا استفاده کنید که صدا را بیشتر کند اینها هم در معنای عام رسانه تلقی می شوند ، اما وقتی ما از"  the media" یعنی از رسانه های جمعی روشن و مشخص صحبت می کنیم مقصودمان رسانه های جمعی  media mass   communication  است که تاریخ آن با صنعت چاپ و حتی مشخصا با روزنامه و سپس کتاب شروع می شود. رسانه های جمعی هر نوع تکنولوژی به مفهوم عام و هر نوع وسیله ارتباطی است که بتواند یک نسخه پیام و یک پیام را با استفاده از امواج و یا تصنیف و تکثیر به تعداد زیاد در زمان کم به افراد زیادی که الزاما این تعداد در مکان زیادی پراکنده اند منتقل کند پس با این تعریف منبر رسانه نیست .شما اگر منبر را بزنید و یا تکریم کنید نه از آن صدای آخی بلند می شود و نه عبادتی از آن در نمی آید. تا وقتی یک خطیب و سخنگو بر بالای منبر نایستد منبر قائم به ذات نیست.اگر منبر رسانه است بلندگو هم رسانه است."

 دکتر منتظرقائم بازار و مسجد  را نیز رسانه نمی داند و ترجیح می دهد این دو را نیز دو سیستم پیام  متفاوت بخواند.وی در توضیح این ادعا نیز می گوید:"  مگرعرفا و شعرا که بخش اعظمشان رویکردهای فلسفی و عرفانی داشته اند و اتفاقا چندان با مسجد و منبر سر و کار نداشتند پیام کمی برای مردم داشتند ؟ اگر اینگونه است که ما مسجد و بازار را نظامی ارتباطی تلقی می کنیم - که اینگونه نیز هست - چرا نظام عرفان و ادبیات و شعر چنین جایگاهی را در طول تاریخ نداشته است؟ نظام ارتباطی زورخانه ای و پهلوانی و لوطی گری مگر چنین جایگاهی را در جامعه ما نداشته است؟ اگر ما محتوای ارتباطی یعنی مجموعه آموزه ها و پیامها و ساختار اجتماعی پیام رسانی را یک رسانه تلقی می کنیم تنها در ایران و خاورمیانه نظام ارتباطی مسجد و بازار نبوده است و ما نظامهای دیگری هم مثل حکمت و شعر و عرفان هم داشته ایم.

مسجد و پیامهای تولید شده در آن ، استمرار تاریخی داشته است اما در عین حال نمی توان آنرا رسانه نامید ؛ چون در آن صورت میادین شهرها و روستاها هم یک رسانه تلقی می شود. نگاه اینچنینی به موضوع، آشفته کردن معماری و نظام ارتباطی است.مسجد تنها محتوایی برای ارتباطات چهره به چهره است.نظام ارتباطی مسجد و بازار؛ نظام ارتباطی چهره به چهره بوده است.هر نظام ارتباطی ، متناسب با نظام معرفتی پیامها ، سرمایه جایگاه آن در نظام اجتماعی ، دسترسی آن به معماری و مکانها ، و رابطه اش با توده های مردم به تدریج سرمایه  و امکاناتی را یافته است تا بتواند نسل بعد از نسل با توده های مردم به شکل خاصی ارتباط برقرار کند ؛ عرفا خانقاه ، لوطی ها ، میادین نمایش و مسابقه و رهبران دینی نیز برای خود مساجد را در اختیار داشته اند.اتفاقا رهبران غیر دینی و تعزیه خوانها و شبیه خوانها در کنار مسجد حسینیه داشته وحتی گاه مجوز ورود به مسجد و انجام مراسم را نداشته اند.با این مفاهیم مسجد و منبر ساخت اجتماعی اند.وی در خاتمه می گوید:" شهری به وسعت یک کیلومتر مربع راهمراه با یک نظام ارتباطی دینی ، یک نظام ارتباطی عرفانی ادبی و چند نظام ارتباطی دیگر در نظر بگیرید. چرا و با چه حقی باید روی این نظامهای ارتباطی اسم بگذاریم . این موضوع درست مثل این است که بخواهیم جامعه را به معنای عام آن از درون سوراخ سوزن نگاه کنیم.این نوع نگاه کردن از نگاه معرفتی به جامعه و تاریخ تلاش برای عبور دادن شتر از سوراخ سوزن است.یعنی ما می خواهیم تمام تاریخ را ازسوراخ مفهومی به نام ارتباط و رسانه عبور دهیم.چرا باید اینکار را کرد؛ اینها نظامهای معرفتی و ساختارهای اجتماعی اند که هر یک دارای نظامی ارتباطی اند. ارتباطات قدرت ازعناصری چون پادشاه  ، امرای ولایات و ایالات ، حاکمان ، مفتی محتسب و... تشکیل می شده است  چگونه است که این بدنه عظیم ساختار قدرت هیچ ارتباطی نداشته است وما فقط امروز تنها برنظام ارتباطی دینی و بازار تکیه می کنیم.ما حق نداریم با یک مفهوم در تاریخ جعل واژه و مفهوم کنیم."