باید طرح جامع آینده نگری اطلاعاتی داشته باشیم

پس از پایان دهه 90 و آغاز هزاره سوم ، دنیا وارد مرحله جدیدی از تکامل تکنولوژیک خود به نام عصر اطلاعات شد. عصری که ساختارها و ملزومات خود را با فناوری های موجود منطبق ساخت و بر اساس نیازهای حاصل شده زمینه زایش فناورهای جدیدی را فراهم کرد. اینترنت به عنوان بزرگترین و موثرترین مولود گره خوردگی ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی ظرف چند ساله اخیررشد بسیاری یافت و سیستمهای ارتباطی و اطلاعاتی نیز به شکل چشمگیری توسعه یافت .همزمان توجه جوامع به الگوی توسعه دانایی محور به عنوان سیستم مطلوب توسعه ای در جوامع اطلاعاتی عزم جهانیان بویژه سازمانهای بین المللی را برای تغییر نگرش در این حوزه مشخص نمود. در این راستا توجه به اصل آزادی بیان، دسترسی عام و جهانشمول به اطلاعات و دانش، احترام برای تنوع زبانی و فرهنگی و دسترسی برابر به آموزش مطلوب مبانی نامگذاری روز جهانی جامعه اطلاعاتی ازسوی یونسکو را فراهم نمود.این روز و راه پیش روی ما برای رسیدن به این جامعه بهانه ما برای گفت و گو با دکتر کاظم معتمدنژاد، رئیس انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی است که از نظر می گذرانید:

آقای دکتر جامعه اطلاعاتی دقیقا چه مشخصاتی دارد که یک جامعه غیر آن ندارد؟

جامعه اطلاعاتی جامعه ای است که تمامی کارها در آن اطلاعاتی و به عبارت روشن تر کامپیوتری شده است.بشر در طول تاریخ چند مرحله اجتماعی و اقتصادی را پشت سرگذاشته است ؛ مرحله اول دوره اقتصاد کشاورزی ، دوره دوم اقتصاد صنعتی و از اواسط قرن بیستم جامعه اطلاعاتی. این دوره را به این دلیل اطلاعاتی می گویند چون امکانات اطلاعاتی در آن بقدری افزایش یافته است که به پیشرفت امور کشاورزی ، صنعتی و خدماتی کمک می کند.

جامعه تحول یافته نیز جامعه ای است که تمامی فعالیتها و محصولات و خدمات آن جنبه اطلاعاتی دارد.این جامعه در کنارخود دیگر شرایط پیشرفت جامعه انسانی را نیز به همراه دارد.در این جامعه از جنبه اقتصادی باید تبعیض وجود نداشته باشد. فقراز میان برود،سواد آموزی همگانی شود آزادی های بنیادی توسعه پیدا کند و همه این مسایل باید به موازات یکدیگر پیش رود. در این میان مباحث پیچیده ای رخ می دهد ؛ برخی از تکنولوژی به عنوان هدف و نه وسیله استفاده می کنند یعنی در هر جامعه ای هر چه تکنولوژی پیشرفت بیشتری داشته باشد توسعه یافته تر است در صورتی که تکنولوژی باید یک وسیله و نه یک هدف باشد.

در حال حاضر در وضعیتی که ما قرار داریم مخاطبین جامعه اطلاعاتی را چه افرادی شامل می شوند و در حقیقت اولویت نخست این جامعه چه کسانی هستند؟

دراینجا دو مساله مطرح می شود؛ نخست مساله آزادی ها و دیگر مساله حقوق. کشورهای غربی و سرمایه داری بیشتر بر آزادی ها در کنار تکنولوژی تکیه می کنند .آنها برای آنکه جامعه شان اطلاعاتی شود به هرقیمتی می خواهند تکنولوژی خود را توسعه دهند. برای آنها این مساله که تکنولوژی در اختیار همه باشد و یا نباشد مطرح نیست  چرا که می گویند مساله شکاف دیجیتال رخ داده است و این شکاف از شاخه های اجتماعی و اقتصادی و نوآوری در این شاخه ها جدا نیست در حالی که در زمینه های دیگر تا نظام اقتصادی و اجتماعی تغییر نکند این نوآوری ها رخ نمی دهد.بنابر این اگر مبانی جامعه اطلاعاتی وجود نداشته باشد بیش از همه می تواند در خلا مطرح شود تا واقعیت.

خیلی ها نگاهی بدبینانه نسبت به این موضوع دارند .شما از شکاف اطلاعاتی گفتید در صورتی که این عده می گویند کار از شکاف اطلاعاتی گذشته و ما با دره اطلاعاتی مواجهیم.این نگاه بدبینانه تا چه حد منطبق با واقعیت است و وضع ما در مقایسه با کشورهای همسانمان چگونه است؟

در ابتدا باید مشخص کنیم که به دنبال چه چیزی هستیم . ما هنوز برای خود سیاستهای ارتباطی و اطلاعاتی ترسیم نکرده ایم. در برنامه های توسعه سوم ، چهارم اشاره ای به این مساله شده است. برنامه چهارم بر اقتصاد دانایی محور و معرفتی تکیه دارد اما باز تعریف مشخصی ندارد که چگونه می تواند این جامعه شکل بگیرد و اصلا اینکه قرار است برای آینده چه کاری انجام دهیم هیچ سیاست مشخصی نداریم. برنامه پنجم در حال تهیه و تدوین است و معلوم نیست چه روندی را طی می کند و من ازاین نقطه نظر همه چیز را مبهم می دانم.

این وضعیت در خصوص تمامی جوامع درحال توسعه مصداق دارد. واقعیت این است که تا مسایل اصلی و اقتصادی و اجتماعی این جوامع حل نشود هیچ مساله دیگری قابل حل نیست. در مقایسه با وضعیت جهانی این شکاف بسیار زیاد است.مجله پلیتیکا در شماره هشتم نوامبر 2005 به نقل از گزارش دیده بانی اجتماعی آماری را نقل می کند و می گوید : 5/2 میلیارد نفر از مردم جهان که 40 درصد از جمعیت را تشکیل می دهند با درآمد روزانه کمتر از دو دلار زندگی می کنند در حالی که ده درصد مردم دنیا که ثروتمندترین آنها هستند 54 درصد ثروت جهان را در اختیار دارند. در همین گزارش گفته شده است که 110 میلیون نفر از کودکان دنیا که نیمی از آنها در آفریقا زندگی می کنند به مدرسه نمی روند و یک میلیاردنفر از مردم جهان هم به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند.

عده ای می گویند عصر اطلاعاتی 70 سال طول می کشد، عده ای هم معتقدند این عصر بیش از 50 سال طول نمی کشد و 15 سال هم از عمر آن گذشته است.اصلا آیا برای رسیدن هر کشوری به جامعه اطلاعاتی زمان خاصی تعیین می شود؟

الان قرار است تا سال 2015 شرایط در دنیا برای استقرار جامعه اطلاعاتی مهیا شود . از سال 2005 که دومین اجلاسیه سران درخصوص جامعه اطلاعاتی تونس برگزار شد ده سال زمان تعیین گردید تا شرایط برای ورود به جامعه اطلاعاتی مهیا شود .این زمان برای تمامی کشورها مصداق دارد.

تحقق آن چقدر منطقی است؟

ببینید ، با تمام شکاف هایی که وجود دارد و من به برخی از آنها اشاره کردم نمی توان امیدوار بود که این مهم به این زودی تامین شود.در همان گزارش آمده است که در سال 2002 تعداد تلفنهای کشورهای پیشرفته 4/74 درصد کل تمام تلفنهای جهان و تعداد تلفنهای جهان سوم 5/1 کل تلفنهای جهان را تشکیل می دهد. تعداد کاربران اینترنت هم در همان سال در کشورهای پیشرفته و جهان سوم به ترتیب 93 درصد و 2/0 درصد تعداد کل کاربران دنیا بوده اند.

با توجه به اینکه می گویید نسخه ای که برای رسیدن به جامعه اطلاعاتی پیچیده می شود برای تمامی دنیاست و الزامی برای عمل به تمامی مفاد آن وجود دارد حداقل نمی توانیم نسخه ای بومی و متناسب با داشته های خودمان تهیه کنیم؟

به همین دلیل است که من معتقدم باید سیاستگذاری نمود.ما به سیاستگذاری و برنامه ریزی در این خصوص نیاز داریم. برای آنکه دنیا در دو سوی حرکت می کند ؛ نخست جهت نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات است که جهان سوم آن را تعقیب می کرد براین اساس که باید امکانات در دنیا تعدیل گردد و برابری ارتباطات و تعادل اطلاعات برقرارشود.جهان سوم دراین مسیر توفیقی نیافت و تحت تاثیر شرایط جهانی ، سقوط شوروی سابق و دگرگونی های کشورهای عدم تعهد و روی کارآمدن نظام نئولیبرال که جهانی سازی را توسعه داد قرارگرفت. در مقابل آن کشورهای توسعه یافته جامعه اطلاعاتی را مطرح کردند.بنابراین ما نیز باید مشخص کنیم که به دنبال کدامیک از این دو جامعه هستیم. من معتقدم این جامعه باید " حقوق " را تامین کند. حق توسعه ، حق ارتباط و حق اطلاعات و بطورکلی باید مبتنی برحقوق ارتباطی در جامعه باشد.

برای رسیدن به جامعه اطلاعاتی همین مسایل حقوقی مشکلاتی را برای کشورهایی مثل ما به وجود نمی آورد؟

من معتقدم ما بیش از همه به "مطالعات نظری " نیاز داریم و از این نظر کمبودی در جامعه دیده می شود چون این مطالعات را انجام نداده ایم به خوبی هم نمی توانیم قانون وضع کنیم. در حال حاضر کارهایی در نهادهای بین المللی انجام می شود که ما متاسفانه این کارها را دنبال نمی کنیم. مثلا یونسکو یک سال و نیم قبل شاخص هایی را درخصوص اینکه رسانه ها در دنیا چگونه باید پیشرفت کنند تعیین کرد. از آنجا که ما این مطالعات را تعقیب نمی کنیم راه استفاده از آن را هم نمی دانیم. سالهاست که موضوع تدوین " نظام حقوقی جامع رسانه ها" را مطرح کرده ایم اما هیچ کاری در این خصوص انجام نشده است. قرار بود در برنامه چهارم توسعه به این مقوله پرداخته شود و به مرحله اجرا درآید اما شما می بینید که در برنامه پنجم هم در مورد آن بحثی نشده است. همه مسایل به این برمی گردد که مطالعات خوبی در این زمینه انجام شود. باید گروههای تحقیقاتی را در دانشگاهها و مراکز پژوهشی تقویت کنیم و بودجه لازم را در اختیار آنها قرار دهیم .اصلا باید موضع خود را نیز در قبال دیگر کشورها مشخص کنیم که آیا باید از آنها تقلید کنیم و یا بر مبنای واقعیتهای کشورخود تصمیم گیری نماییم.

سهم دولت در این جامعه چقدر است؟

دولت باید در این خصوص سیاستگذاری کند.من سالهاست که می گویم ما باید طرح جامع آینده نگری اطلاعاتی داشته باشیم.این طرح مبتنی بر چهار مساله است : پژوشگری ، سیاستگذاری ، برنامه ریزی و بالاخره ارزیابی .تحقق این مساله منوط به این است که گروههای تحقیقاتی مورد نیاز کشور تشکیل شود و کارهای خود را برای قانونگذاری ، سیاستگذاری و برنامه ریزی برای برنامه ریزی هایی که انجام می شود شکل دهد اما این کار انجام نشده است وقتی دولت در این خصوص کاری انجام نداده است از بخش خصوصی هم نمی توان توقعی داشت.این بخش در کشور ما تابع فعالیتهای دولت است چون سرمایه های کلان را در اختیارندارد تا در پژوهشگاههای خود این تحقیقات را دنبال کند .

انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی یکی از مراکزی است که متولی فعالیتهای تحقیقاتی در این زمینه است. شما در اولین گردهمایی امسال این انجمن گله کرده بودید که این انجمن آنطور که انتظار داشته بودید نتوانسته است به اهدافش برسد. می توانید دقیقا بگویید این اهداف چه بوده است ؟

در این انجمن آینده نگری اطلاعاتی ایران دنبال می شود و معتقدیم که باید در این زمینه تحقیقات بنیادی ، توسعه ای و کاربردی صورت بگیرد تا بر مبنای آن بتوان سیاستگذاری ، قانونگذاری و برنامه ریزی کرد و توقع داریم که به این مجموعه کمک شود. باید امکانات مالی به دست بیاوریم تا با کمک محققان دانشگاهی و دانشجویان دوره های دکترا اهداف انجمن دنبال کنیم.در این زمینه همه مسوولیت دارند. اگر هماهنگی بین وزارت علوم از یک طرف و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شورایعالی اطلاع رسانی از سویی دیگروجود می داشت و به نیازهای کشور توجه می شد این تحقیقات شکل می گرفت.

بنابر این هنوز در فرآیند سیاستگذاری و برنامه ریزی توسعه اطلاعات و ارتباطات معرفت علمی جامعه اطلاعاتی شکل نگرفته است. این معرفت چگونه قابل تحصیل است؟

باید دوره های فوق لیسانس و دکترا را در دانشگاهها تقویت کرد، اما شما می بینید که ما در دوره لیسانس سه رشته روزنامه نگاری ، روابط عمومی و مطالعات ارتباطی را دایر کرده ایم اما هنوز استقلال پیدا نکرده و دبیرخانه ندارد و مدیران آن مشخص نشده است ضمن آنکه آینده مشخصی نیزندارد. اگر دانشگاه بتواند محقق تربیت کند می توان انتظار داشت که کارهای تحقیقاتی خوبی انجام شود. در این صورت است که دولت هم بودجه ای را برای آن اختصاص می دهد.بنابر این باید دوره های دانشگاهی تقویت و سپس به مراکز تحقیقاتی کمک شود تا با استفاده از فارغ التحصیلان دانشگاهی بتوانند کارهای تحقیقاتی را انجام دهند.

به همین دلیل است که انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی معمولا نظر مشورتی و توصیه ای داده است و ضمانت اجرایی ندارد؟

باید بودجه ای وجود داشته باشد تا تحقیقی صورت بگیرد و بر مبنای آن نظری داده شود و آن وقت انتظار داشته باشیم که این نظرات اجرا شود. وقتی مطالعه ای صورت نمی گیرد و کاری انجام نمی شود نمی توانیم توصیه کنیم.اگر یک مرکز تحقیقاتی بتواند کار خود را بخوبی انجام دهد دولت و بخش خصوصی هم می تواند از تحقیقات آن استفاده کند. ما هنوز به این مرحله نرسیده ایم و حتی یک کار تحقیقاتی انجام نداده ایم. چند همایش برگزار و چند کتاب نوشته شده است اما اینها همه شخصی بوده است و با برنامه مشخص پیش نرفته است.ما حتی یک دفتر نداریم که در ان کار کنیم.

تا به حال هیچ کمکی هم دریافت نکرده اید؟

وزارت علوم سالیانه 5 میلیون تومان به انجمنها اختصاص می دهد و در این دو سال اخیر ما هم توانستیم این مبلغ را جذب کنیم.

چقدر بودجه لازم است تا بتوان کارهای مطالعاتی را بخوبی پیش برد؟

چند برابر آن. شاید پانصد میلیون تومان. اما ما حتی حداقل ها را هم نداریم. تنها اندیشه های مثبتی را دنبال می کنیم و به صورت آرمانی از آن صحبت می کنیم و امیدواریم که روزی این آرمان تامین شود. یعنی فقط با امید پیش می رویم و اگر بخواهیم به واقعیتها نگاه کنیم باید کار را رها کنیم و خوشبختانه این کار را نمی کنیم.