دکتر فرقانی: نرم خبر نوآوری نیست

روزنامه نگاری مثل بسیاری از حرفه ها از تغییر و تحول بی نیاز نیست، اگر غیر از این بود، شناسایی آن نیز به عنوان یک علم زیر سؤال می رفت.اما اینکه این تغییر توسط چه کسانی و چگونه باید انجام پذیرد،دکتر فرقانی نکته ای است که باید به آن پرداخت.دکتر فرقانی، مدرس دانشگاه و استاد روزنامه نگاری چهره شناخته شده برای روزنامه نگاران معتقد است: تغییر در این عرصه در برخی موارد پوششی برای برخی ندانستن ها و عدم توانمندیها شده است.گفتگوی ما با دکتر فرقانی به بهانه بررسی نوآوری در این حوزه است که از نظر می گذرانید:

* محتوای روزنامه های دیروز و یکی دو دهه قبل چه تفاوتهایی کرده است؟

** محتوا تابعی از زمان است؛ بدین معنا که تحولات زمان هم بر محتوا تاثیر می گذارد و هم از محتوا تاثیر می پذیرد، مهم این است که در هر دوره ای مطبوعات بتوانند واقعیات را منعکس کرده و آزادی عمل لازم را برای بازگویی حقایق داشته باشند.آنچه به نظر می رسد آن است که در شرایط فعلی محدودیتهایی در راه بازگویی برخی مسایل وجود دارد؛ البته محدودیت همواره در طی تاریخ مطبوعات وجود داشته است، اما این محدودیت در گذر زمان از فراز و نشیبهای خاص خود برخوردار بوده است.

گاهی این شرایط زمینه خودسانسوری و محافظه کاری در میان مطبوعات را به همراه دارد .به هر حال این شکل از روزنامه نگاری در درازمدت به نفع هیچ گروهی نیست.


* چقدر با رعایت قواعد روزنامه نگاری و چارچوبهای تعریف شده آن موافقید.اصلاً شکستن این قواعد به بهانه اینکه ذائقه مخاطبان تغییر کرده است می تواند توجیه مناسبی باشد؟

** باید دید که چه قاعده ای شکسته می شود و چه کسی با چه نوع توانایی و پشتوانه ای آن را می شکند.شما وقتی می خواهید شیوه نوینی را ابداع کنید، باید به شیوه های قبلی کاملاً مسلط باشید. اجازه بدهید این مطلب را با ذکر مثالی روشن کنیم .یکی از جراحان برجسته قلب در ایران که عمل قلب باز را به صورت تپنده انجام می دهد در گفتگویی می گفت، کسی می تواند جراحی قلب تپنده را انجام دهد که حداقل هزار جراحی غیر تپنده را انجام داده باشد.

این نکته را می توان به حوزه علوم ارتباطات تعمیم داد. به نظر من شکستن قواعد تعبیر دقیقی نیست .چون هر کسی می تواند اصول و قواعد را بشکند .شکستن قاعده هنر نیست. اگر کسی بتواند قاعده مند عمل کند، هنر کرده است.آنچه مهم است، رشد و ارتقا و کیفی کردن قواعد است. این مهم را کسی می تواند انجام دهد که قبل از آن به عنوان فردی که بر شیوه ها و قواعد حرفه ای روزنامه نگاری مسلط است، شناخته شده و توانمندیهای خود را در این حوزه به اثبات رسانده باشد و گرنه شکستن قواعد به بهانه نوآوری و به دلیل ناتوانی پذیرفته شدنی نیست. برخی از قاعده شکنی ها که به بهانه تغییر مخاطبان صورت می گیرد، از این جنس و دسته اند. تغییر مخاطبان و تغییر روزنامه نگاران را باید در کنار هم دید.قواعد روزنامه نگاری کلیشه های سربی غیرقابل انعطاف نیست.

اتفاقاً ما در کلاس های روزنامه نگاری خود همواره به دانشجویان خود آموزش می دهیم که خلاق و نوآور باشند اما خلاقیت و نوآوری به چارچوب خاص خود و همچنین دانش، توانایی و تسلط بر کار نیاز دارد.هر فرد تازه کار از گرد راه رسیده ای الزاماً خلاق و نوآور نیست.

خلاقیت و نوآوری با اتکا بر پشتوانه های گذشته و نه بدون پشتوانه می تواند صورت بگیرد.اشتباه این است که برخی از جوانان تازه از راه رسیده گمان می کنند که قلم به دست گرفتن و نکته ای خارج از عرف و قاعده نوشتن یعنی نوآوری و مهر ابطال زدن بر آنچه تاکنون مطرح بوده است، در حالی که این مساله در هیچ نقطه ای و در هیچ زمینه و حوزه ای از دنیا مرسوم و قابل قبول نیست.

آیا کسی که از گرد راه می رسد و مدرک پزشکی عمومی اش را گرفته است، به بهانه اینکه مدعی است دوره جراحی قلب تپنده سپری شده است، خود می تواند عمل قلب تپنده انجام دهد. او باید خود بتواند این جراحی را انجام دهد تا بتواند این نوع از جراحی را منسوخ شده اعلام کند. این توجیهات در برخی موارد پوششی برای برخی ندانستن ها و عدم توانمندی ها شده است.

* شما در دوره ای رئیس دانشکده علوم ارتباطات بوده اید. با توجه به آنچه گفتید تصور می کنید دانشکده های علوم ارتباطات و روزنامه نگاری بیشتر در جهت شکستن این قواعد قدم برداشته اند یا حفظ و ارتقای آن؟

** نه،هیچ دانشکده ای در هیچ نقطه دنیا در جهت شکستن قواعد گام بر نمی دارد.این موضوع نه تنها در حوزه روزنامه نگاری که در رشته های فنی و مهندسی نیز مصداق دارد.درست مثل والدی که به کودک خود که هنوز راه رفتن نمی داند، چگونه قدم برداشتن و راه رفتن می آموزد.

اما من معتقدم آموختن قواعد روزنامه نگاری حرفه ای به معنای انکار نوآوری و خلاقیت نیست.این قواعد وجود دارد برای آنکه روزنامه نگار آماتور و بی تجربه بداند که باید کارش را از چه نقطه ای آغاز کند، چگونه پیش برود و چگونه رشد کند.برای این پیشرفت و رشد باید خلاقیت و ابتکار فردی هم داشته باشد.

* مساله اساسی این است که این دانشکده ها توانسته اند همپای علوم روز دنیا پیش بروند؟

** نه، این هم به نظر من یک پوشش شده است .کدام علوم روز دنیا؟ ما از کدامیک از علوم عقب مانده ایم؟ چه کسی و به چه دلیل می گوید که ما از این علوم جامانده ایم؟ من مدعی نیستم که کاملا در این زمینه به روز هستیم، اما با بررسی دهها نوار آموزشی روزنامه نگاری از معتبرترین دانشکده های دنیا می گویم آنچه که ما در کلاس های روزنامه نگاری خود آموزش می دهیم، اگر بیشتر از اکثر آنها نباشد، کمتر از آن نیست.

اما طبیعی است که برای آنها امکانات دیگری همچون محیط های تجربی و امکان تجربه کردن فراهم است و فناوریهای مختلف برای آنها بیش از ما مهیاست، ضمن آنکه از آزادی عمل بیشتری برخوردارند، اما با قاطعیت می گویم از نظر محتوای آموزشی واقعاً از هیچ کشوری در دنیا عقب نیستیم.مثلاً عده ای می گویند نرم خبر موضوع جدیدی است، در صورتی که سبک بازگشت به عقب و نرم خبر متعلق به قبل از اختراع تلگراف است. پس نوآوری محسوب نمی شود.

آنچه سی سال است در زمینه گزارش در کشور آموزش می دهیم در واقع، نرم خبر است .اینکه می گوییم گزارش باید به حاشیه ها، توصیف بپردازد، نثر هنرمندانه داشته باشد، مخاطب را تحریک کند و...آنچه که ادعا می شود، خیلی امروزی و نوآورانه است چیست.متاسفانه این ادعاها را برخی مطرح می کنند و جوانترها که تجربه هیچکدام از اینها را ندارند به سرعت آن را باور می کنند و می پذیرند، اما در حوزه علمی نمی توان تنها حرف زد و ادعا کرد.باید آن را با ادله علمی ثابت کرد.

* اجازه بدهید به جشنواره مطبوعات بپردازیم.شما چند دوره داوری جشنواره های مطبوعات را تجربه کرده اید.آیا آثار روزنامه نگاران امروز را که بخش عمده آنها جوانان تحصیلکرده دانشکده های علوم ارتباطات هستند قابل قبول می دانید؟

** من نوعی افت را در کیفیت روزنامه نگاری مشاهده می کنم. این مساله دلایل مختلفی دارد؛ بخشی از آن به دلیل نبود زمینه های روزنامه نگاری، حرفه ای نبودن این عرصه، محدودیتهای سیاسی و اجتماعی موجود و نداشتن موسسات مطبوعاتی معتبر، عدم سرمایه گذاری بر روی پرورش نیروی انسانی و نبود امید به آینده از منظر روزنامه نگاری است که بر روی محتوا تاثیر می گذارد.

ما روزنامه نگاران مستعد و توانمند بسیاری در کنار خود داریم، اما این روزنامه نگاران مستعد به عرصه و زمینه مناسب برای فعالیت روزنامه نگاری نیاز دارند.متأسفانه آنچه به جشنواره های مطبوعات می رسد، نشان می دهد که آثار روزنامه نگاران کیفیت مناسبی ندارد و همین مساله حاکی از آن است که در این حوزه نیازمند بازنگری جدی هستیم.

* روی دیگر سکه خود جشنواره هاست.اینکه مدیران جشنواره ها با مدیریت خود چقدر توانسته اند در بهبود فعالیت روزنامه نگاران مؤثر باشند؟

** جشنواره ها بیش از آنکه بر روی کیفیت کار روزنامه نگاران تأثیر داشته باشد، ملاک قضاوت و ارزیابی در خصوص آنچه انجام شده است، ضمن آنکه نمی توان تاثیر بالقوه آن را برای بهبود و پیشرفت کار انکار کرد.

جشنواره مطبوعات تنها یک ابزار است و تنها جشنواره نمی تواند بر روی کیفیت و محتوای مطبوعات تأثیرگذارد، بلکه همان شرایطی که قبلاً به آن اشاره شد، می تواند به تاثیرگذاری این جشنواره ها کمک کند. اگر سایر مؤلفه ها به درستی عمل نکند، جشنواره مطبوعات به تنهایی قادر به ایجاد هیچ تحولی نخواهد بود.